Finland is pas in het begin van de 19^deeeuw een min of meer onafhankelijke staat geworden; tot dan toe maakte het deel uit van het Zweedse koninkrijk. Zo is het enigszins verklaarbaar dat de kerkelijke vernieuwing in het 16^de-eeuwse Finland mee door de Reformatie in Zweden – met de broers Olaus en Laurentius Petri – is bepaald. Toch is de Reformatie van Finland niet denkbaar zonder het optreden van de in Finland geboren Michael Agricola. De kerkvernieuwing ging trouwens gepaard met het door Agricola schriftelijk vastleggen van de uitspraak en de spelling van de Finse taal. Ook daarin was hij een zeer gewaardeerd man die met het uitgeven van de eerste geschriften in het Fins de Bijbel niet vergat.  

Boerenafkomst

Michael Agricola werd als Mikael Olavinpoika (= zoon van Olav) tussen 1507 en 1510 geboren aan de zuidkust van Finland in een plaats die bij ene onderzoeker als Torstila word aangeduid, bij een volgende schrijver is het Pernaja ofwel Pernå – 80 kilometer ten oosten van Helsinki, de naam heeft betrekking op een kerspel; een derde heeft het over Torsby, en dat is dan een dorpje in genoemd kerspel. Een vierde laat ons tenslotte weten dat de geboorteplaats Uusimaa (ofwel Nyland) was, waar Tortila dichtbij lag. Het zoekplaatje is compleet. 

De ouders hadden hun pasgeboren zoon genoemd naar de beschermheilige van Pernå. Michaels vader Olav was boer en dat bracht Michael er later toe te kiezen voor de Latijnse naam Agricola. Na eerst in zijn geboorteplaats basisonderwijs te hebben genoten, stuurden zijn relatief rijke ouders hem naar Viipure (= Viborg in zuidoost-Finland) voor studie aan de goed bekend staande Latijnse School. Michael sprak zowel Fins als Zweeds en bleek ook later een man te zijn met een grote taalgevoeligheid. Tijdens deze schoolperiode veranderde hij zijn achternaam in Agricola. 

Belangrijk feit was ook dat Michael in contact kwam met de bewoners van het kasteel van Viipuri, een Duitse grafelijke familie die in dienst gestaan had van de Zweedse koning Gustav Wasa. De grote wens van deze familie was dat de Reformatie van Luther overal in Europa zou doordringen. Het was voor de jonge Michael de eerste impressie van wat er aan reformatie vanuit Duitsland bezig was. 

Rooms-katholiek en toleran

Op de Latijnse school, geleid door een zekere Johannes Erasmus (geen familie van de grote humanist), leerde Michael niet alleen het kerklatijn kennen, maar kreeg hij zijn eerste indrukken van het Europese humanisme, dat nog niet diep was doorgedrongen in de Scandinavische wereld. Ook raakte Michael hier verder op de hoogte van de ontwikkelingen van de Duitse reformatie. De familie van Michael was de meeste Finnen gewoon rooms-katholiek en de ouders lieten hun zoon vrij kennisnemen van de nog spaarzame verhalen over Luther. 

In 1528 kreeg Michael Agricola een benoeming tot secretaris van Martinus Skytte, de bisschop van Turku. Deze rooms-katholieke geestelijke stond bekend als zeer tolerant: hij had weinig bezwaar tegen evangelische invloeden uit Duitsland en Zweden. Dat bleek wel toen hij graag zag dat studenten uit zijn diocees naar Wittenberg gingen voor studie van de theologie bij Luther en diens collega’s. De eerste Finse student van Luther ontmoette hij hier: Petrus Särkilahti; deze overleed helaas al in 1529, nog vol plannen om de Lutherse reformatie naar Finland over te brengen en om de Finse taal tot cultuurtaal te verheffen. Michael heeft toen waarschijnlijk dat ideaal met hem gedeeld en later zelf getracht die tot stand te brengen. 

Wittenberg

In 1536 nam Michael Agricola de kans waar om – op aandrang van zijn bisschop – te gaan studeren aan de universiteit van Wittenberg. Drie jaar lang zat hij aan de voeten van Luther, die het boek Genesis behandelde, en van Melanchthon die de Griekse kerkvaders dichter bij de studenten bracht. Hij werd een trouw lezer van de door Melanchthon geschreven Loci Communes, de eerste protestantse dogmatiek. In deze tijd begon Michael uitvoering te geven aan zijn grote plan om een Finse editie van de Bijbel op te stellen. In 1539 behaalde hij in Wittenberg zijn getuigschrift als master en keerde terug naar Finland. 

Van rector tot ordinarius 

Hij werd eerst rector van een Latijnse school en na negen jaar keerde hij terug naar Turku en werd hij assistent van bisschop Skytte. In 1548 werd hij bevorderd tot coadjutor, wat inhield dat hij aangewezen werd als opvolger van de bisschop. Na diens pensionering in 1550 werd hij inderdaad zijn opvolger, evenwel zonder pauselijke goedkeuring. Zijn officiële bevestiging in het ambt vond plaats in 1554 (na de dood van bisschop Skytte); en omdat hij door de koning was aangesteld, gebeurde dat zonder de gebruikelijke zalving. Koning Gustav Wasa stelde hem dan ook aan als ordinarius, te vergelijken met bisschop. Daarmee had de kerk in het bisdom Turku een geestelijk leider met een reformerende houding. Het woord ‘katholiek’ werd door de koning van Zweden niet meer gehanteerd, doordat overal in zijn rijk de Reformatie werd doorgevoerd. Alle kerkelijke bezittingen gingen over in staatsbezit. Maar van die bezittingen was in Turku heel wat verloren gegaan door een grote brand die de stad trof in 1546. Agricola verloor toen naast veel kerkelijke documentatie ook diverse persoonlijke eigendommen. In 1549 trouwde hij met Pirjo (= Birgitta) Olavintytär (= dochter van Olav); in hun huwelijk werd één zoon geboren die de naam Christian kreeg. 

Visitaties en diplomatieke reis

Als geestelijk leider van Turku bracht hij op gezette tijden bezoeken, visitaties, aan de gemeenten in de omgeving. Voor een deel ging dat in het uitgestrekte merengebied van Finland per boot. Met zijn geleerdheid was hij een kundige wegwijzer voor alle lokale geestelijken. Maar toen het moest gaan over inventarisering van de kerkelijke goederen wilden sommige geestelijken niet meewerken. Agricola moest rekening houden met nog altijd aanwezige rooms-katholieke tradities. 

Michael Agricola diende als geestelijk leider van Finland tot zijn overlijden op 9 april 1557. Maar hij diende ook als diplomaat in dienst van koning Gustav Wasa. Hij reisde op verzoek van de koning als diplomaat met een 100 man sterke delegatie naar Moskou om voor Zweden/Finland met het Russische tsarenrijk van Iwan de Verschrikkelijke te komen tot een vredesverdrag – dat was gewenst na een Russische inval in het oosten van Finland waarbij 300 doden waren gevallen. De wekenlange besprekingen liepen uit op het Verdrag van Novgorod, dat een eind maakte aan de vijandelijkheden van dat moment; jaren later werd er nog herhaaldelijk gestreden tussen Zweden/Finland en de Russische tsaren over het oostelijke grensgebied. Na de vredessluiting werd Agricola op de terugreis ernstig ziek en overleed onderweg in Finland. 

Het levenswerk van Agricola

Op twee terreinen heeft Michael Agricola zich ontplooid als een kundig man die aan zijn kerk en zijn geboorteland grote diensten heeft bewezen. De bezigheden lopen qua tijd door elkaar en dat geeft al aan dat het werk een tweeledig doel had: dienst aan de kerk en aan de samenleving. 

Als reformator vertaalde hij – al in zijn studietijd in Wittenberg – het Nieuwe Testamentin het Fins. Daarin was ook vernieuwend bezig voor de Finse taal die nog niet gestandaardiseerd was, d.w.z. er was nog geen vast manier om het gesproken woord om te zetten in een leesbaar schrift. Door hieraan te werken heeft Agricola veel waardering ontvangen en heeft de kerk een zeer bruikbare editie van het Nieuwe Testament ontvangen. En dat was weer goed voor het reformatorisch besef onder de bevolking. Het eerste boek dat in er Fins gedrukt werd was Agricola’s Abckiria(= ABC-boek) in 1543; het bevatte een eerste aanzet tot de nodige standaardisering van de Finse taal. De herdruk verscheen in 1551. Het bevatte een soort catechismus die elementen bevatte van de geschriften van Luther en Melanchthon. 

Het jaar daarna gaf Agricola het werk Rucouskiria Bibliasta uit, waarin hij een betoog hield over de noodzaak van reformatie in Finland. Het bevat ook het grote aantal van 700 gebeden – aan de Bijbel ontleend – in die bij uiteenlopende gelegenheden konden worden uitgesproken. 

Het meest bekende gedrukte werk van Agricola was Se Wsi Testamentii, de vertaling van het Nieuwe Testament uit de Griekse grondtekst met de Duitse vertaling van Luther als gids – een werk dat 718 pagina’s telde. Het werd in 1548 uitgegeven nadat het in Stockholm gedrukt was. 

Ook gaf Agricola een bewerking uit voor een tekst bij te vieren mis, waarvoor hij een model bewerkte van Olaus Petri, de Zweedse hervormer. 

Een laatste belangrijk werk dat we vermelden is Agricola’s vertaling van de Psalmen, 1551. In zijn dichtvorm sloot Agricola aan bij bekende melodieën – deels van heidense oorsprong – zodat het zingen van de Psalmen aansloot bij de volkscultuur. Wat betreft de nog altijd aanwezige Mariaverering was Agricola ervan overtuigd dat Maria een belangrijke plaats in de kerk innam, maar hij waarschuwde er tegelijk voor om haar niet als een weg naar God te vereren – de enige weg naar God was haar zoon Jezus Christus. 

Alles overziende kunnen we stellen dat Michael Agricola een fundamentele bijdrage heeft geleverd aan de Finse kerk der Reformatie. Men zou hem zonder meer kerkvader van Finlandkunnen noemen, al zal hij die eretitel wellicht niet hebben willen dragen, omdat hij wist dat de eer van God toekwam en dat hijzelf slechts een instrument in Gods Hand was tot vernieuwing van de christelijke kerk. 

Tijdens het leven van Agricola zijn er geen afbeeldingen van hem gemaakt (of bewaard gebleven), maar naderhand zijn er afbeeldingen getekend en beeldhouwwerken gecreëerd die ongetwijfeld een goede weergave bieden van de man die voor Finland zoveel heeft mogen betekenen.

Literstuur

Ole Peter Grell, The Scandinavian Reformation from evangelical movement to institutionalization of Reform.Cambridge 1995

Harry Lenhammar, ‘Michael Agricola’; in: Hans J. Hillerbrand (Ed.),The Oxford Encyclopedia of the Reformation. New York/Oxford 1996