Honterus en Zevenburgen, wat moet men zich van deze combinatie voorstellen? De man is al niet echt bekend en waar ligt Zevenburgen? Toch is het zaak, gelet op de brede verspreiding van de Reformatie in de 16^de eeuw, hier aandacht voor te hebben. Het is beslist niet juist de kerkhervorming in onze beeldvorming beperkt te houden tot West-Europa. Ook in Oost-Europa brak het licht van de Reformatie door en het is goed daar de hoofdzaak van te weten. Dus maken we een reis met een ietwat onbekende bestemming. 

Geografische verkenning

Zevenburgen is een naam die vandaag niet veel meer gebruikt wordt, men spreekt nu van Transsylvanië. Het is een groot gebied in het noordwesten van Roemenië dat grenst aan Hongarije. Tot het begin van de 20^ste eeuw maakte Zevenburgen deel uit van Hongarije, maar de Eerste Wereldoorlog bracht daarin grote verandering: deze regio – die deel uitmaakte van het verliezende keizerrijk Oostenrijk-Hongarije – werd in 1918 ingelijfd door buurland Roemenië. En de Tweede Wereldoorlog veranderde daar niet veel in. Maar de bevolking van Zevenburgen is voor een niet-onbelangrijk deel Hongaars en daarvan zijn er velen lid van een kerk die is voortgekomen uit de Reformatie van de 16^de eeuw. Met verschillende gemeenten daar hebben kerken in Nederland intensief contact – en ook daarom is het goed iets van het ontstaan van deze kerken te weten. 

Zevenburgen in de 16^de eeuw

De bevolking van deze regio was al sinds de middeleeuwen gemengd: naast de Hongaren waren er in de 13^de en 14^deeeuw Duitse kolonisten komen wonen die afkomstig waren uit Saksen. Ze waren daar gekomen op uitnodiging van de Hongaarse koning Geza II; ze zouden desgewenst moeten helpen bij de verdediging van de grenzen tegen invallende Mongolen. Deze Duitsers bouwden versterkte plaatsen, maar die werden toch nog door de Mongolen verwoest. Later begonnen de Duitsers met de bouw van fortificaties rond een kerk en daarvan zijn er nu nog zo’n 150 over. De naam Zevenburgen/ Siebenburgen is afgeleid van de zeven versterkte steden die de Saksische bevolkingsgroep ooit had gebouwd als burchten. Een van die steden is bij diverse Nederlanders bekend als het nu Roemeense Cluj, ofwel in het Duits Klausenburg en in het Hongaars: Kolozsvár. 

Dat de Duitse minderheid in Zevenburgen openstond voor de invloeden van Luther vanuit het Saksische Wittenberg hoeft geen verwondering te wekken. Maar de stap om los-van-Rome te komen en zich aan te sluiten bij een beweging die reformatie voorstond was nog niet zo simpel. Maar hoe raakte Honterus betrokken bij de reformatorische ontwikkelingen in Zevenburgen?

Johannes Honterus

In de stad Kronstadt – nu Brașov aan de voet van de Karpaten – die een centrum was in de Saksische regio in Zevenburgen, stond in 1498 de wieg van Johannes Honterus. Vader Georg Aust(en) bezat een druk bedrijf als meester-leerbewerker; hij behoorde tot het welvarende deel van de Saksische bevolkingsgroep. Naast zijn woonhuis stonden zijn leerlooierij en zijn boerderij voor het vee. 

In Kronstadt kreeg de leergierige Johannes een grondige scholing, waarschijnlijk bij de Dominicanen. Daarmee werd de basis gelegd voor verdere studie. Daarvoor ging Johannes in 1520 naar de universiteit van Wenen, waar hij zich liet inschrijven als Johannes Aust ex Corona, d.w.z. Johannes Aust uit Kronstadt. Vijf jaar later behaalde Johannes de titel van magister artium, waar bleek dat op zijn bul de naam Johannes Holler Coronensis stond. Holler was feitelijk de Duitse naam voor de familie van Johannes – en die naam zette hij over in het Latijnse Honterus. 

Vluchteling

Toen de Turken het beleg om Wenen sloegen, 1529, vluchtte Johannes naar het veiliger Regensburg, waar hij zich met zijn Latijnse naam liet inschrijven als tijdelijke inwoner. Hierna reisde hij door naar het Zuid-Poolse Krakau, waar hij aan de universiteit actief was als docent en tevens in het schrijven van een Latijnse en een Griekse grammatica. Een jaar later hield hij zich enkele maanden op in Neurenberg, waarna hij via Augsburg doorreisde naar het humanistencentrum Bazel. Daar maakte hij reformator Johannes Oecolampadius mee; in zijn theologisch denken werd hij door deze Bazelse hervormer beïnvloed. 

Boekdrukker

Honterus was in Bazel vooral bezig met het uitgeven van door hem beoordeelde boeken en tevens met houtsnijwerk als handwerk – vandaag zou men hem grafisch vormgever noemen. De bekende kunstenaar Albrecht Dürer heeft via hem twee van zijn befaamde sterrenkaarten uitgegeven. 

In 1533 keerde hij terug naar Kronstadt waar hij de eerste drukkerij van de stad begon – vooral om zijn eigen geschriften een ruime verbreiding te geven. Nog eenmaal verliet Honterus Kronstadt, nu om zijn leermeester-op-afstand Luther te bezoeken. Na terugkeer uit Wittenberg wist hij welke koers hij voor zijn stad en regio zou moeten volgen. In 1536 werd hij gekozen tot lid van de Raad van Honderd en daar heeft hij uitgezien naar het moment dat de kerk `kon worden hervormd. 

Een van Honterus’ eerste producties in Bazel was de eerste geografische kaart van Zevenburgen. In Kronstadt gaf hij een beschrijving van de toenmalige wereld uit met behulp van (door hemzelf vervaardigde?) kaarten die hij met verzen verduidelijkte. Ook drukte hij een boekje met een flinke verzameling van Sententiën (d.w.z. wijze spreuken) van de kerkvader Augustinus, waarna ook diens ‘Kettercatalogus’ bij Honterus uitkwam met een inleiding van de uitgever zelf. Hij wilde daarmee bereiken dat de kerk weer ging luisteren naar de man die zo’n grote betekenis had voor de kerk van alle tijden en alle plaatsen. Dit ter ontmaskering van de zogenaamde wijsheid en tevens van de eerzucht en hebzucht van de roomse prelaten in de 16^de eeuw. Honterus verwijzingen naar Christus en Zijn heilzame woorden zijn tekenend geworden voor de visie op de toekomst van de kerk die hij steeds verder uitdroeg in zijn stad en regio. 

Huwelijk

Nog onderweg heeft Honterus een huwelijk gesloten en wel in 1532 met Anna Neutze, dochter van de Vlaming Johann Neutze. In 1533 kregen ze een zoon die ze de naam Johannes Calixtus gaven. Het schijnt dat Honterus in Kronstadt opnieuw trouwde in 1535 en wel met … Anna Neutze, maar dat geeft uiteraard een probleem m.b.t de naam van de eerstgenoemde vrouw. De oplossing ligt  wellicht hierin dat het in 1532 gesloten huwelijk in 1535 is bevestigd in de stad waar Honterus toen met zijn gezin definitief was gaan wonen. Hoe het ook zij, in zijn huwelijk werden in totaal 3 zonen en 4 dochters geboren. Zijn vrouw overleefde hem vele jaren, zij overleed in 1584. 

De pedagoog

Honterus was in zijn stad ook actief op het gebied van de vorming van de jeugd. Op zijn initiatief en deels op eigen kosten liet hij in 1541 een klooster ombouwen tot een nieuw schoolgebouw. En een jaar later richtte hij daar een bibliotheek in die uitgroeide tot de stadsbibliotheek van Kronstadt. Voor de school stelde hij een ordening op die voor ouders, leraren en leerlingen van fundamenteel belang was: het eerste doel was gericht op de bewustwording van de jeugd van de taak om zich in de eigen stad dienstbaar op te stellen ten gunste van de hele bevolking. Dit pedagogisch idee leefde sterk bij de Saksen: de gemeenschap was alles! Daarnaast richtte Honterus ook nog een gymnasium op dat de leergierige jeugd de kans bood later een universitaire studie te volgen en op die manier stad en regio te dienen. Tot vandaag de dag bestaat deze school die voor Zevenburgen veel heeft betekend en nog steeds betekent. 

De reformator

Als belangrijk bewijs voor de wending van Honterus naar de Reformatie vormen de door hem gedrukte werken. Als eerste geschriften noemen we zijn ‘Apologie’ uit 1543 en de ‘Kerkorde van de Duitsers in Zevenburgen’ uit 1547. Een jaar later gaf hij Luthers ‘Kleine Catechismus’ uit en in hetzelfde jaar de belangrijke bundel ‘Odensammlung’, het nu oudste muziekboek van het land. Dit alles duidt erop dat Honterus zich bij de Reformatie had aangesloten. Wellicht had hij al in Bazel zijn keus gemaakt, waar hij tot de kring rond Oecolampadius behoorde. 

Hoe dat proces in zijn werk is gegaan is niet helemaal duidelijk, maar de indruk bestaat dat het een tamelijk rustig proces is geweest. Het is de beslissing geworden van de lokale overheid na de bevolking hierover te hebben geraadpleegd. Zo werd er in 1542 een begin gemaakt met de Reformatie van zowel Kronstadt als heel Zevenburgen. De Saksische bevolking zag zich als een eenheid die behouden diende te blijven bij de keus voor de godsdienst. Men wilde twist en tweedracht voorkomen. In die overtuiging hield men in oktober 1542 de eerste reformatorische eredienst in Kronstadt. 

Honterus ondersteunde deze gang van zaken met publicaties die in zijn drukkerij van de persen rolden. Iemand als Melanchthon was er erg mee ingenomen! Hij liet de bovengenoemde kerkorde in Wittenberg drukken als model voor andere gemeenten. 

Op 22 april 1544 werd Honterus gekozen tot nieuwe stadspredikant van Kronstadt met een brede aanbeveling uit Wittenberg van de reformatoren Martin Luther, Philippus Melanchthon en Johannes Bugenhagen. En vanuit deze ambtelijke positie heeft hij – samen met de uit Wittenberg afkomstige leraar Valentin Wagner – de kerk van zijn stad tot reformatie weten te leiden. Dat was tegelijk het signaal tot de doorvoering van de Reformatie in heel Zevenburgen. Die ontwikkeling werd afgerond in 1547. 

Zijn drukkerij ter ondersteuning van deze kerkvernieuwing was van grote betekenis. Honterus heeft er dan ook veel voor overgehad om in de aanvoer van papier onafhankelijk te zijn van anderen uit verre streken; hij liet op eigen kosten in Kronstadt een papiermolen bouwen! 

De laatste jaren van Honterus

Door de vele kerkelijke en ook nog zakelijke activiteiten werd Honterus dusdanig in beslag genomen dat zijn krachten gaandeweg verminderden. Belangrijke vergaderingen liet hij aan zich voorbijgaan. Hij vreesde ook op zijn leeftijd nog (weer) een in conflicten verzeild te raken – immers binnen het lutheranisme was een beweging actief die meende de echte waarheid van hun hervormer te kennen en daarbij anderen (met een iets andere insteek) dwarsboomden en voor onechte lutheranen uitmaakten. Dat laatste begon Melanchthon na de dood van Luther (1546) steeds vaker te voelen. Bovendien leek sinds 1548 de keizer oppermachtig en zijn Habsburgse armen reikten tot ver in Europa – maar een bijzondere omstandigheid was de macht van de Turkse heersers, juist ook in de regio van Hongarije en Roemenië. Die hielden Karel V wel op afstand. 

Na een tijd van ziekte is Johannes Honterus in Kronstad overleden op 23 januari 1549. Met hem was een man heengegaan die in alle opzichten de geestelijke en materiële belangen van zijn vaderstad heeft willen bevorderen en ook inderdaad heeft bevorderd. 

De Reformatie van Zevenburgen is naar de mens gesproken ondenkbaar zonder de enorme inzet van Johannes Honterus. 

In een van de klokken van Zwarte Kerk (14^de eeuw) is een bekend motto van de Lutherse Reformatie aangebracht: Verbum Domini Manet in Aeternum, d.w.z. Het Woord van God blijft in eeuwigheid.